Carley – Werkspoor ‘Jumbo’- Een vrachtvliegtuig voor de KLM.

Joop Carley kwam in 1929 helemaal terug als vliegtuigontwerper toen de KLM hem opdracht verleende voor haar een speciaal vrachtvliegtuig te ontwerpen. Kort daarvoor was de KLM namelijk niet bereid geweest de Fokker F.XIV te kopen, een door Fokker ontworpen vrachtvliegtuig. Het vliegtuig, dat al snel de bijnaam 'Jumbo' kreeg, werd gebouwd in de fabriek van de NV Werkspoor  in Zuilen bij Utrecht, een bedrijf dat hoofdzakelijk locomotieven en wagons bouwde en onderhield voor de Nederlandse Spoorwegen. Als PH-AFT werd het toestel op 20 november 1930 in het Burgerluchtvaartregister ingeschreven. In de loop van 1931 werd de 'Jumbo' afgeleverd aan de KLM, maar door de economische recessie was de vrachtmarkt intussen verdwenen. De Jumbo werd dan ook hoofdzakelijk gebruikt als lesvliegtuig, onder andere als blindvliegtrainer, waarna het toestel in september 1939 buiten gebruik werd gesteld. De 'Jumbo’ werd op Schiphol gestald met de bedoeling het toestel binnenkort te slopen. Dat karwei namen de Duitsers op 10 mei 1940 ongevraagd voor hun rekening toen zij het vliegveld regelmatig bombardeerden, waarbij de 'Jumbo'  verloren ging.

Paperback, 102 pagina’s, 124 zwart/wit foto’s, ISBN 9789491993169, Prijs €19,95

Recensies

Recensie van E. Westerhuis voor de bibliotheekdienst NBD-Biblion, 2 oktober 2019

Luchtvaartpublicist en journalist Theo Wesselink (1953) heeft reeds talloze publicaties op zijn naam staan. Gespecialiseerd in de Nederlandse luchtvaartgeschiedenis schreef hij o.m. de standaardwerken 'Nederlandse vliegtuigen - alle vliegtuigen ooit in Nederland ontworpen en gebouwd'*(2014) en 'Nederlandse vliegtuigen naar buitenlands ontwerp' (1985). In de handzame uitgave 'Carley - Werkspoor - Jumbo' uit de Classic Wings serie beschrijft hij tot in detail de geschiedenis van dit Nederlandse vrachtvliegtuig uit 1929. Waar kwam de behoefte van de KLM vandaan om een eigen vrachtvliegtuig te laten ontwikkelen en bouwen, wie was vliegtuigontwerper Joop Carley, wat was de inbreng van de locomotief en wagonfabriek Werkspoor NV in Zuilen en hoe werd er ten slotte gebouwd en gevlogen. Het boekwerkje is voorzien van alle technische gegevens en vele, vaak zeldzame zwart-witfoto's. In de serie Classic Wings verscheen eerder 'De Douglas DC-8 in Nederland'. Geschiedenis van het Nederlandse vrachtvliegtuig Jumbo uit 1929. Deel 2 uit de serie 'Classic Wings'. Rijk geïllustreerd. Boeiende luchtvaartgeschiedenis voor een groot publiek.

Recensie van Harm Hazewinkel in 'Luchtvaartkennis', luchtvaart-historisch tijdschrift, 2019 nr.3

De 'Jumbo' van Carley is aan de ene kant door zijn eigen vorm en silhouet een bekend en herkenbaar KLM-vliegtuig uit de periode voor de Tweede Wereldoorlog geweest, maar aan de andere kant een voor velen betrekkelijk onbekend vliegtuig gebleven, want veel is er niet over geschreven. Maar daarover later. Aan dat onbekende bekende vliegtuig heeft Theo Wesselink het tweede deel van zijn reeks Classic Wings (het eerste was de Douglas DC-8) gewijd. Maar er staat nog veel meer in.

De voor de KLM door Carley ontworpen en bij Werkspoor gebouwde tweedekker was bedoeld als vrachtvliegtuig, en ontstond in een tijd dat het vrachtvervoer door de lucht groeide en de KLM daarvoor speciale vliegtuigen wilde hebben in plaats van verbouwde verkeersvliegtuigen. Dit leidde eerst tot het ontwerp en de bouw van de Fokker F.XIV, maar dat was zacht gezegd geen succes. De grootste bekendheid kreeg het toestel waarschijnlijk in zijn nadagen in de collectie bij het theehuis “Soesterdal". De geschiedenis van die ongelukkige F.XIV wordt in dit boekje overigens wel uitgebreid uiteengezet - en ook dat is een aanwinst voor de luchtvaartgeschiedenis, want ook hier is niet veel over gepubliceerd.

De aandacht richt zich vervolgens op Joop Carley, die natuurlijk vooral bekend is geworden door zijn lichte sportvliegtuigen, die uiteindelijk leidden tot de Pander D, maar die in een lang leven veel meer op luchtvaartgebíed heeft gepresteerd, meestal overigens met weinig succes. Hij wisselde daarbij nogal eens van werkgever en hij schijnt niet de makkelijkste in de omgang te zijn geweest, maar hoe dan ook, eind jaren twintig was hij in dienst bij de KLM en daar ontwierp hij het vrachtvliegtuig dat later de Jumbo werd. Bij de KLM was men inmiddels al niet meer zo overtuigd van de kwaliteiten van de F.XIV en vond men het wel een veilig idee een eigen ontwerp achter de hand te hebben.

De bouw van het vrachtvliegtuig vond plaats bij de N.V. Werkspoor in de - toen nog zelfstandige - Utrechtse gemeente Zuilen. Werkspoor was in eerste aanleg een machinefabriek, maar had ook voor Fokker eerder vleugels voor diverse vliegtuigen gebouwd, dus geheel onbekend met de vliegtuigbouw was men niet. Het toestel was zoals gezegd een tweedekker, een van de weinige tweedekkers die de KLM heeft bezeten (de andere waren de D.H.9’s en de Fokker C.II). Die configuratie was gekozen omdat de constructie zodoende lichter kon zijn dan met een enkele vleugel, die alles moest dragen, maar ook omdat het vooral niet op een Fokker moest lijken.

Een belangrijk deel van het boek is gewijd aan het ontwerp, de constructie en de bouw van deze geheel houten machine, waarbij vooral de vele foto's een goede indruk geven van de vliegtuigbouw in die tijd en van de Jumbo in het bijzonder. Op 5 augustus 1930 was het zo ver dat Aler op Waahaven de eerste vlucht maakte, Maar weldra deed de economische crisis van de jaren dertig zijn gevolgen voelen, zodat de behoefte aan vrachtvervoer afnam. Tevens had de KLM inmiddels twee verbouwde F.VIIa's voor dat doel beschikbaar'. Met de ‘Jumbo’ is dan ook betrekkelijk weinig gevlogen, deels ook en met succes voor de blindvlieginstructie. Toen in 1939 de oorlog uitbrak en het vliegverkeer werd beperkt, werd de “Jumbo” uit dienst gesteld. Het Duitse bombardement van Schiphol maakte een definitief einde aan dit laatste product van Joop Carley.

Theo Wesselink is er in geslaagd een interessant boekje te schrijven over een weinig bekend KLM- vliegtuig, dat bovendien door de vele illustraties de moeite en de aanschaf waard is. Zonder overdreven ijdelheid wil ik overigens niet nalaten vast te leggen dat het boekje er zonder mij wellicht nooit was geweest. Dat zit zo. ln 1986 zat ik - op terugreis van het bezoek aan Moskou van minister-president Lubbers en minister van buitenlandse zaken Van den Broek - in het regeringsvliegtuig de PH-PBX naast jhr. Feyo Sickinghe, destijds de president-directeur van Stork-Werkspoor. Al pratende vertelde ik hem - je bent luchtvaart-enthousiast of niet - dat Werkspoor ooit ook een vliegtuig had gebouwd. Dat leek hem wel iets voor het museum dat Werkspoor had en wellicht nog heeft. Restanten waren er natuurlijk niet, maar ik verwees hem naar Thijs Postma die er zeker een schilderij van kon maken. Aldus geschiedde en Thijs maakte voor Werkspoor een mooi schilderij, dat achterop het boekje ook te zien is. Maar het zou jammer zijn die afbeelding niet ook te gebruiken voor het blad “Luchtvaart” waarvan Thijs hoofdredacteur was. En zo werd Theo Wesselink gevraagd zich in de geschiedenis van de “Jumbo” te verdiepen. In het juli/augustusnummer 1992 van “Luchtvaart” verscheen zo een reeds uitgebreide beschrijving van de “Jumbo” - wat uiteindelijk leidde tot het boekje dat nog veel meer biedt en nu van harte wordt aanbevolen. 

Fraaie recensie van Giesbert Oskam in het juni-nummer van 2020 van 'Verenigde Vleugels'